Forma prawna przedsiębiorcy wywiera istotny wpływ przede wszystkim na opodatkowanie jego dochodu. Osoba fizyczna jako przedsiębiorca oraz spółka osobowa jako przedsiębiorca nie jest podatnikiem podatku dochodowego od osób fizycznych. Osoba fizyczna jest podatnikiem podatku od dochodu osobistego, na który składają się dochody ze wszystkich należących do niej źródeł przychodów, w tym również z działalności gospodarczej. Ustalenie wysokości dochodu z jej działalności gospodarczej następuje na podstawie ksiąg rachunkowych lub podatkowej księgi przychodów i rozchodów. Dochód ten jest łączony z innymi dochodami osoby fizycznej i jako składnik jej dochodu osobistego podlega opodatkowaniu. W przypadku spółek osobowych osób fizycznych najpierw ustalany jest dochód spółki na podstawie prowadzonych przez nią ksiąg. Dochód ten dzielony jest pomiędzy wspólników proporcjonalnie do ich udziałów. Dochód z udziału w spółce każdego wspólnika jest następnie łączony z jego dochodami z innych źródeł i jako składnik dochodu osobistego podlega opodatkowaniu. Należy zauważyć, że w rozumieniu ustawy Prawo o działalności gospodarczej spółka jawna i komandytowa osób fizycznych ma status przedsiębiorcy, natomiast w przypadku spółki cywilnej status taki mają wspólnicy. Natomiast w podatku dochodowym od osób fizycznych wszystkie te spółki traktowane są identycznie, czyli podatnikami (przedsiębiorcami) są wspólnicy.
Odmiennie przedstawia się opodatkowanie dochodu przedsiębiorców wyposażonych w osobowość prawną. Mają oni podmiotowość podatkową w podatku dochodowym, a opodatkowaniu podlega uzyskany przez nich dochód, ustalony na podstawie prowadzonych ksiąg rachunkowych. Aby określić specyfikę opodatkowania dochodu osób prawnych, niezbędne jest odrębne potraktowanie spółek kapitałowych oraz innych osób prawnych. Opodatkowanie spółek kapitałowych należy rozpatrywać w dwóch aspektach: opodatkowania dochodu osiągniętego przez spółkę jako podmiot podatku dochodowego od osób prawnych, oraz opodatkowania dochodu podzielonego przez spółkę pomiędzy wspólników, którzy jako podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych lub od osób prawnych zobowiązani są po raz drugi zapłacić od tego dochodu podatek. Efekt ten określany jest w nauce o podatkach jako tzw. wewnętrzne podwójne opodatkowanie. Może on również wystąpić w przypadku spółdzielni, które dzielą nadwyżkę bilansową pomiędzy członków.
Opodatkowanie majątku przedsiębiorców następuje w ramach podatków obciążających niektóre składniki majątkowe (podatek od nieruchomości, od środków transportowych) oraz podatku obciążającego obrót majątkiem (opłata skarbowa od czynności cywilnoprawnych). Wymienione podatki płaci przedsiębiorca, niezależnie od jego formy prawnej.
Osoba prawna (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna) z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej może mieć zobowiązania wynikające z następujących podatków:
- podatki i opłaty lokalne (podatki od nieruchomości, od środków transportu, podatki rolne, leśne, podatki od posiadania psów, opłata skarbowa, opłata targowa),
- podatek dochodowy od osób prawnych,
- podatek od towarów i usług (VAT),
- podatek akcyzowy,
- podatek importowy.
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) jest jedną z najczęściej wybieranych form prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce. Wynika to z faktu, że łączy w sobie zalety osobowości prawnej – a więc ograniczenie ryzyka finansowego wspólników – z elastycznością w zakresie organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem. Jednak jednym z najistotniejszych aspektów funkcjonowania tej formy prawnej jest jej system opodatkowania, który znacząco różni się od zasad obowiązujących osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Opodatkowanie spółek z o.o. stanowi złożony obszar prawa podatkowego, obejmujący zarówno podatki dochodowe, jak i pośrednie, a także kwestie związane z wypłatą zysków i podwójnym opodatkowaniem.
Podstawowym podatkiem, któremu podlega spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, jest podatek dochodowy od osób prawnych (CIT), regulowany przez Ustawę z dnia 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych. Zgodnie z jej przepisami, spółka z o.o. jest samodzielnym podatnikiem – oznacza to, że posiada osobowość prawną, a więc sama płaci podatek od osiągniętego dochodu. Dochodem w rozumieniu tej ustawy jest nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania w danym roku podatkowym. Podstawowa stawka podatku CIT wynosi obecnie 19%, jednak dla tzw. małych podatników oraz spółek rozpoczynających działalność przewidziano preferencyjną stawkę w wysokości 9%, pod warunkiem że ich roczne przychody nie przekraczają równowartości 2 milionów euro.
Z punktu widzenia ekonomicznego, spółka z o.o. podlega podwójnemu opodatkowaniu dochodu, co jest jednym z głównych zarzutów wobec tej formy prawnej. Pierwsze opodatkowanie następuje na poziomie spółki – w momencie uzyskania dochodu, natomiast drugie – na poziomie wspólników, w chwili wypłaty zysku w postaci dywidendy. Dywidenda wypłacana wspólnikom podlega podatkowi dochodowemu od osób fizycznych (PIT) w wysokości 19%. Oznacza to, że część zysku spółki trafiająca do wspólników jest ponownie obciążona podatkiem, mimo że wcześniej została już opodatkowana na poziomie spółki. W praktyce łączny ciężar podatkowy może więc sięgać nawet około 34–36%, co w porównaniu z jednoosobową działalnością gospodarczą stanowi istotne obciążenie fiskalne.
Warto podkreślić, że spółki z ograniczoną odpowiedzialnością mogą korzystać z różnych mechanizmów optymalizacji podatkowej, które pozwalają legalnie zmniejszyć wysokość należnych danin. Jednym z nich jest CIT estoński, czyli tzw. ryczałt od dochodów spółek, wprowadzony w Polsce w 2021 roku. System ten polega na tym, że spółka nie płaci podatku dochodowego, dopóki nie wypłaca zysku wspólnikom. W efekcie opodatkowaniu podlega dopiero faktycznie wypłacona dywidenda, a zyski reinwestowane w rozwój przedsiębiorstwa są wolne od CIT. Ten model opodatkowania ma zachęcać przedsiębiorców do inwestowania i wzmacniania kapitału spółek, zamiast natychmiastowej konsumpcji zysków. CIT estoński jest szczególnie atrakcyjny dla małych i średnich spółek z o.o., jednak jego stosowanie wymaga spełnienia szeregu warunków, takich jak zatrudnianie pracowników, brak udziałów w innych podmiotach oraz przejrzystość struktury właścicielskiej.
Poza podatkiem dochodowym spółki z o.o. są również podatnikami podatku od towarów i usług (VAT), o ile wykonują działalność gospodarczą w rozumieniu ustawy o VAT. Stawka podstawowa wynosi 23%, jednak w zależności od rodzaju towarów i usług mogą obowiązywać stawki obniżone – 8%, 5% lub 0%. Spółka z o.o. zobowiązana jest do prowadzenia pełnej ewidencji księgowej i składania miesięcznych lub kwartalnych deklaracji VAT. Warto zaznaczyć, że status podatnika VAT jest niezależny od formy prawnej – oznacza to, że zarówno osoba fizyczna, jak i spółka z o.o. mogą podlegać tym samym przepisom w zakresie podatku od towarów i usług. Niemniej jednak w przypadku spółek kapitałowych ewentualne naruszenia przepisów podatkowych obciążają odpowiedzialnością samą spółkę, a nie bezpośrednio wspólników, chyba że ci ostatni doprowadzili do niewypłacalności przedsiębiorstwa.
Istotnym elementem opodatkowania spółek z ograniczoną odpowiedzialnością są również zaliczki na podatek dochodowy. Spółki zobowiązane są do comiesięcznego (lub kwartalnego – w przypadku małych podatników) odprowadzania zaliczek na CIT, obliczanych na podstawie osiągniętego dochodu. Po zakończeniu roku podatkowego składają deklarację CIT-8, w której rozliczają się z faktycznie uzyskanych przychodów i kosztów. W przypadku spółek stosujących CIT estoński obowiązek ten jest uproszczony, ponieważ podatek płacony jest dopiero przy dystrybucji zysku.
Nie można pominąć również kwestii podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC), który dotyczy czynności takich jak zawarcie umowy spółki, podwyższenie kapitału zakładowego czy sprzedaż udziałów. Stawka PCC przy zawarciu umowy spółki lub podwyższeniu kapitału wynosi 0,5% wartości wkładów wnoszonych do spółki. Choć w porównaniu z podatkami dochodowymi obciążenie to wydaje się niewielkie, w przypadku dużych przedsiębiorstw o wysokim kapitale zakładowym może stanowić znaczący koszt początkowy.
Szczególnej uwagi wymaga także opodatkowanie transakcji międzynarodowych dokonywanych przez spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. W przypadku wypłaty dywidendy, odsetek lub należności licencyjnych na rzecz podmiotów zagranicznych, obowiązuje tzw. podatek u źródła (WHT – Withholding Tax). Zasadniczo wynosi on 19% lub 20%, jednak jego wysokość może być obniżona, a nawet zniesiona, jeśli Polska zawarła z danym państwem umowę o unikaniu podwójnego opodatkowania. W takiej sytuacji konieczne jest posiadanie przez odbiorcę dochodu certyfikatu rezydencji podatkowej, potwierdzającego jego miejsce opodatkowania. W praktyce oznacza to, że spółka z o.o. musi dokładnie weryfikować status swoich kontrahentów, aby uniknąć sankcji podatkowych i błędów w rozliczeniach międzynarodowych.
Nie mniej ważnym aspektem jest odpowiedzialność podatkowa członków zarządu spółki z o.o. Choć sama spółka jest podatnikiem CIT i VAT, w przypadku jej niewypłacalności odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe może zostać przeniesiona na członków zarządu, jeśli nie zgłoszą oni w odpowiednim czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub nie wykażą, że nie ponoszą winy za powstałe zaległości. Odpowiedzialność ta ma charakter osobisty i obejmuje całe mienie członków zarządu, co stanowi istotny element dyscyplinujący w zarządzaniu spółką.
Z punktu widzenia praktyki gospodarczej, system opodatkowania spółek z ograniczoną odpowiedzialnością budzi liczne dyskusje dotyczące jego efektywności i sprawiedliwości. Krytycy wskazują, że podwójne opodatkowanie zniechęca przedsiębiorców do inwestowania w tę formę działalności, zwłaszcza w porównaniu z jednoosobową działalnością gospodarczą, w której dochód opodatkowany jest jednokrotnie. Z kolei zwolennicy argumentują, że osobowość prawna spółki z o.o. zapewnia większe bezpieczeństwo obrotu gospodarczego i chroni wspólników przed ryzykiem finansowym, co uzasadnia wyższy poziom opodatkowania.
Podsumowując, opodatkowanie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi system wielowarstwowy, łączący elementy podatku dochodowego, VAT, PCC oraz podatków międzynarodowych. Jego struktura opiera się na zasadzie odrębności podatkowej spółki od wspólników, co prowadzi do podwójnego opodatkowania zysków, ale jednocześnie gwarantuje przejrzystość i stabilność prawną. Współczesne tendencje legislacyjne zmierzają do uproszczenia tego systemu i zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej spółek kapitałowych poprzez instrumenty takie jak CIT estoński. Ostatecznie jednak wybór tej formy prawnej powinien być wynikiem świadomej decyzji, uwzględniającej nie tylko aspekty fiskalne, lecz także organizacyjne, prawne i strategiczne prowadzenia działalności gospodarczej.