Zgodnie z art. 1 ustawa określa zadania w zakresie pomocy społecznej, rodzaje świadczeń z pomocy społecznej oraz zasady i tryb ich udzielania, organizację pomocy społecznej i zasady i tryb postępowania kontrolnego w zakresie pomocy społecznej. Pomoc społeczna została zdefiniowana jako instytucja polityki społecznej państwa, mającej na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości (art. 2 ust. 1). Zgodnie z ustawą pomoc społeczna polega w szczególności na: przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń, pracy socjalnej, prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej, analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenie z pomocy społecznej, realizacji zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych, rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych potrzeb (art. 15).[1]
Artykuł 2 ust. 1 oraz artykuł 3, wskazują kilka cech, które charakteryzują sferę pomocy społecznej. Po pierwsze, ustawodawca przedstawiając zakres regulacji pomocy społecznej, zastrzega, że jest to instytucja polityki społecznej państwa. Pod tym pojęciem rozumie się zwykle celowe działania państwa, zmierzające do bezpośredniego zaspakajania ważnych potrzeb społecznych. Z unormowań zawartych w artykułach 2 i 3 ustawy wynika, zgodnie z zasadą pomocniczości, że państwo udziela pomocy osobom potrzebującym dopiero w ostatniej kolejności, w razie wystąpienia trudnej sytuacji życiowej i po wyczerpaniu przez osobę i rodzinę własnych, uprawnień, zasobów i możliwości, w warunkach odpowiadających godności człowieka.
A zatem przesłankami udzielenia przez państwo pomocy społecznej jest spełnienie przez osoby i rodziny łącznie dwóch przesłanek: wystąpienia trudniej sytuacji życiowej i niemożliwości jej samodzielnego przezwyciężenia. Pomoc społeczna jest udzielana, kiedy jednostka lub rodzina nie wykorzystuje własnych uprawnień, zasobów i możliwości wykorzystania własnych środków i uprawnień. W pierwszym przypadku wsparcie następuje poprzez udzielenie świadczenia pieniężnego lub niepieniężnego, w drugim poprzez wskazanie osobom lub rodzinom sposobów i możliwości wykorzystania własnych środków i uprawnień. Zgodnie z ust. 1 art. 3 pkt 3 i 4 rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielnie pomocy, a potrzeby osób i rodzin korzystających z pomocy powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej.[2]
Nadrzędnym celem pomocy społecznej, w świetle tych unormowań, powinno być wspieranie jednostek i rodzin w dążeniach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienie im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Rolą państwo jest to, by w sytuacji, gdy warunki bytowe (materialne i niematerialne) jednostek lub rodzin ulegają skrajnemu pogorszeniu udzielić im odpowiedniego wsparcia. Pomoc społeczna stawia sobie także, z różnym zresztą skutkiem, cele prewencyjne, a mianowicie zapobiegania trudnym sytuacjom, doprowadzenie do życiowego usamodzielnienia się beneficjentów pomocy oraz zintegrowanie ich ze środowiskiem (art. 3 ust.1 pkt 2).[3]
Kolejnym istotnym celem pomocy społecznej jest aktywizacja beneficjentów pomocy. Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej (art. 4). Brak współdziałania jednostki lub rodziny z pracownikiem socjalnym w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, a w szczególności: odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień, nieuzasadniona odmowa podjęcia zatrudnienia, innej pracy zarobkowej przez osobę bezrobotną lub wykonywania prac społecznie użytecznych, o których mowa w art. 23a ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, lub nieuzasadniona odmowa podjęcia leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa odwykowego przez osobę uzależnioną mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (art. 11 ust. 2). Pomoc społeczna z zasady powinna mieć charakter przejściowy i dlatego zakłada się wykształcenie odpowiednich postaw u osób z niej korzystających.[4]
Funkcjonowanie systemu pomocy społecznej ma zatem za zadanie: osobom i rodzinom zapewnić wsparcie w przezwyciężaniu trudnej sytuacji, jakiej nie są w stanie pokonać wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości, umożliwić osobom i rodzinom życie w warunkach odpowiadających godności człowieka, zapewnić dochód na poziomie interwencji socjalnej dla osób nie posiadających dochodu lub o niskich dochodach, w wieku produkcyjnym i osobom niepełnosprawnym oraz rodzinom nie posiadającym dochodu lub o niskich dochodach, które wymagają okresowego wsparcia.[5]
Prawo pracy socjalnej stanowi złożony i dynamicznie rozwijający się obszar norm prawnych, który reguluje działalność mającą na celu wspieranie osób i grup znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej. Praca socjalna, jako działalność zawodowa, opiera się na wartościach solidarności, godności człowieka, równości i poszanowania praw jednostki, a jednocześnie jest zakorzeniona w przepisach prawa publicznego. Jej celem jest zarówno udzielanie pomocy w przezwyciężaniu trudności życiowych, jak i aktywizacja społeczna i zawodowa osób wykluczonych. W Polsce podstawy prawne pracy socjalnej tworzą przede wszystkim ustawy i akty wykonawcze regulujące system pomocy społecznej, prawa socjalne obywateli oraz status pracowników socjalnych.
Podstawowym aktem normatywnym w tym zakresie jest Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, która określa zasady i formy udzielania pomocy osobom i rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Ustawa ta precyzuje, że praca socjalna jest działalnością zawodową mającą na celu wspieranie jednostek i rodzin w odzyskaniu zdolności do samodzielnego funkcjonowania. Obejmuje ona zarówno działania o charakterze interwencyjnym, jak i długofalowe procesy wspierania społecznego. Ustawa definiuje także uprawnienia i obowiązki pracowników socjalnych, ich zadania, kompetencje oraz zasady etyki zawodowej. Zgodnie z jej przepisami, praca socjalna nie jest wyłącznie świadczeniem materialnym, ale także usługą, której istotą jest pomoc w usamodzielnieniu i integracji ze społeczeństwem.
Drugim istotnym aktem prawnym jest Ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 roku o zawodzie pracownika socjalnego, która szczegółowo określa wymagania kwalifikacyjne, warunki wykonywania zawodu oraz standardy etyczne obowiązujące w pracy socjalnej. Ustawa ta ma na celu profesjonalizację zawodu, wprowadzenie jednolitych zasad kształcenia i podnoszenia kwalifikacji oraz zapewnienie ochrony prawnej osobom wykonującym tę profesję. Pracownik socjalny, zgodnie z jej zapisami, działa w oparciu o zasadę poszanowania godności klienta, kierując się dobrem osoby lub rodziny, której udziela pomocy. Ponadto ustawa przewiduje obowiązek przestrzegania tajemnicy zawodowej oraz ochrony danych osobowych, co stanowi fundament etyczny i prawny pracy socjalnej.
Regulacje prawne pracy socjalnej nie ograniczają się jednak do ustaw krajowych. Znaczącą rolę odgrywają również akty prawa międzynarodowego, w szczególności dokumenty przyjęte przez Organizację Narodów Zjednoczonych, Radę Europy oraz Unię Europejską. Do najważniejszych należy Europejska Karta Społeczna, która gwarantuje prawo do ochrony socjalnej, pomocy społecznej i usług socjalnych. Polska, jako sygnatariusz Karty, zobowiązała się do zapewnienia swoim obywatelom odpowiednich warunków socjalnych i wsparcia w sytuacjach życiowych kryzysów. Ponadto Europejski Filary Praw Socjalnych, przyjęty przez Unię Europejską w 2017 roku, określa zasady równego dostępu do zatrudnienia, ochrony socjalnej i integracji społecznej, co ma bezpośredni wpływ na kierunki polityki społecznej w państwach członkowskich.
Nie można również pominąć roli Kodeksu pracy i Kodeksu postępowania administracyjnego, które w sposób pośredni wpływają na organizację i funkcjonowanie pracy socjalnej. Kodeks pracy reguluje stosunek pracy pracowników socjalnych, ich prawa, obowiązki oraz warunki zatrudnienia, natomiast przepisy postępowania administracyjnego określają zasady przyznawania świadczeń, odwołań od decyzji organów pomocy społecznej i procedury rozpatrywania wniosków. W ten sposób praca socjalna łączy aspekty prawa pracy, prawa administracyjnego oraz prawa socjalnego, tworząc spójny system ochrony obywateli w potrzebie.
Ważnym elementem regulacji prawnych pracy socjalnej są również akty wykonawcze i rozporządzenia ministra właściwego do spraw polityki społecznej, które określają szczegółowe zasady realizacji zadań z zakresu pomocy społecznej. Należą do nich m.in. przepisy dotyczące standardów usług opiekuńczych, zasad prowadzenia ośrodków pomocy społecznej, czy kwalifikacji wymaganych od osób pracujących w instytucjach pomocy społecznej. Rozporządzenia te mają charakter techniczny, ale w praktyce odgrywają kluczową rolę w zapewnieniu jednolitości i jakości usług świadczonych w ramach systemu pomocy społecznej.
W kontekście regulacji prawnych istotną rolę odgrywa również Kodeks etyki pracownika socjalnego, który nie ma charakteru ustawowego, ale stanowi ważny dokument normatywny, określający standardy moralne i zawodowe obowiązujące w tej profesji. Zawiera on zasady dotyczące relacji z klientami, współpracy międzyinstytucjonalnej, zachowania poufności i lojalności wobec instytucji oraz odpowiedzialności społecznej. Przestrzeganie kodeksu etyki jest jednym z warunków utrzymania zaufania społecznego do zawodu pracownika socjalnego i stanowi podstawę dla oceny jego działań w kontekście odpowiedzialności zawodowej.
Nie sposób mówić o regulacjach prawnych pracy socjalnej bez odniesienia się do organizacji i kompetencji jednostek samorządu terytorialnego. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, realizacja zadań z zakresu pracy socjalnej należy do gmin, powiatów i województw, które tworzą sieć instytucji takich jak ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie czy regionalne ośrodki polityki społecznej. Jednostki te są odpowiedzialne za organizację i finansowanie świadczeń, prowadzenie działań interwencyjnych oraz rozwijanie programów aktywizacji społecznej. Prawo w tym zakresie określa także mechanizmy nadzoru i kontroli nad działalnością tych instytucji, co ma zapewnić zgodność ich działań z obowiązującymi normami prawnymi.
Regulacje prawne pracy socjalnej obejmują również kwestie odpowiedzialności zawodowej i dyscyplinarnej pracowników socjalnych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, pracownik socjalny ponosi odpowiedzialność za nienależyte wykonanie swoich obowiązków, naruszenie etyki zawodowej lub ujawnienie informacji objętych tajemnicą służbową. Postępowania dyscyplinarne mogą prowadzić do upomnienia, zawieszenia w wykonywaniu zawodu, a w skrajnych przypadkach – do utraty prawa wykonywania zawodu. Takie rozwiązania mają na celu ochronę interesów beneficjentów pomocy społecznej i zapewnienie wysokich standardów świadczenia usług.
Omawiając prawo pracy socjalnej, należy również wspomnieć o znaczeniu regulacji unijnych i funduszy europejskich, które wspierają rozwój instytucji pomocy społecznej oraz szkolenia kadr socjalnych. Programy finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego umożliwiają realizację projektów mających na celu integrację społeczną, przeciwdziałanie wykluczeniu oraz podnoszenie kompetencji zawodowych pracowników socjalnych. Z prawnego punktu widzenia, wdrażanie tych programów wymaga zgodności z przepisami unijnymi dotyczącymi polityki spójności, zamówień publicznych i rozliczania środków.
Podsumowując, regulacje prawne pracy socjalnej tworzą wielowarstwowy system norm, który obejmuje zarówno prawo krajowe, jak i międzynarodowe. Ich wspólnym celem jest zapewnienie skutecznego, profesjonalnego i etycznego wsparcia osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Praca socjalna, ujęta w ramy prawne, jest nie tylko działalnością humanitarną, ale także realizacją konstytucyjnego obowiązku państwa w zakresie ochrony socjalnej obywateli. Współczesne wyzwania społeczne – takie jak starzenie się społeczeństwa, migracje, ubóstwo czy bezrobocie – wymagają ciągłego doskonalenia przepisów prawnych, aby praca socjalna mogła skutecznie odpowiadać na potrzeby zmieniającego się świata i zachować swój humanistyczny charakter.
[1] Ustawa z 12 marca 2004 r. Por. I. Sierpowska, Prawo pomocy…, s. 45 – 46.
[2] Por. I. Sierpowska, tamże, s. 46.
[3] Ustawa o pomocy społecznej. Por. I. Sierpowska, Prawo pomocy…, s. 48 – 49.
[4] Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy – Art. 23a prace społecznie użyteczne – to prace wykonywane przez bezrobotnych bez prawa do zasiłku na skutek skierowania przez starostę, organizowaną przez gminę w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej lub w instytucjach statutowo zajmujących się pomocą charytatywną lub na rzecz społeczności. Por. I. Sierpowska, tamże, s. 49 i 169 – 170.
[5] Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o pomocy społecznej (druk sejmowy nr 2012), s.1.