Charakterystyka systemu podatkowego

Ekonomiści uważają, że dobry system podatkowy to taki, w którym podatki są:

1. Proste, a zatem łatwe do obliczenia i ściągnięcia.
2. Pewne – urzędnik podatkowy nie może decydować o ich wielkości.
3. Niezbyt wysokie – by nie skłaniać do uchylania się od nich.
4. Neutralne – a więc nie zniekształcające zjawisk zachodzących na rynku.

System podatkowy został wprowadzony w celu zgromadzenia środków finansowych. Państwo do realizacji swych zadań potrzebuje pewnego zbioru podatków, które są powiązane ze sobą w pewien sposób (zawierają pewną „myśl przewodnią”), tak aby tworzyły całość organizacyjną pod względem prawnym i ekonomicz‌nym [Wojciechowski E., Systemy podatkowe, w: System instytucji prawno – finansowych PRL, praca zbiór., t. III, cz. 2, Wrocław 1985, s. 78.].

Funda‌mentem budowy systemu podatkowego powinny być dwie niesprzeczne ze sobą zasady: zasada trwałej wydajności podatku oraz zasada sprawiedliwości w rozłożeniu ciężaru podatkowego. Budowa systemu podatkowego w warstwie prawnej nie może się jednak mijać z uwarunkowaniami gospodarczymi, musi być dostosowana do już obowiązującego porządku prawnego [Gomułowicz A., Małecki J., Podatki i prawo podatkowe, s. 124.].

W nauce o podatkach wyróżnia się historyczne i racjonalne systemy podatkowe. Obowiązujące w innych państwach systemy podatkowe kształtowały się stopniowo, w wyniku procesu historycznego. Znajdują w nich odzwierciedlenie założenia ustroju gospodarczego i społecznego danego pań‌stwa. Systemy racjonalne są budowane z punktu widzenia opty‌malnej realizacji fiskalnych i pozafiskalnych celów podatków, przy zachowa‌niu powszechnie uznawanych zasad podatkowych. Koncepcje reform podatko‌wych powstają z reguły w wyniku konfrontacji systemu historycznego z systemem uznanym za racjonalny i zmierzają do takiego przekształcenia pierwszego z nich, aby w stopniu możliwym do zrealizowania w danych wa‌runkach gospodarczych i społecznych zbliżał się do systemu racjonalnego. Niezbędne są przy tym pewne kompromisy. Problemu sprawiedliwości podat‌kowej, czyli wyboru kryteriów rozłożenia ciężarów podatkowych pomiędzy podatników o różnych poziomach dochodu, sytuacji rodzinnej, źródłach do‌chodu czy strukturze konsumpcji, nie można bowiem rozwiązać stosując me‌tody naukowe, lecz niezbędne jest w tym celu przyjęcie ściśle określo‌nych założeń społecznych.

W okresie radykalnych przemian społeczno – gospodarczych w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych stało się oczywiste, że system podatkowy, który ukształtował się w procesie historycznym, nie jest adekwatny do nowych warunków ustrojowych. U podstaw zmian tego systemu legły następujące założenia:

• wprowadzenie identycznych zasad opodatkowania dla wszystkich przedsiębiorców, niezależnie od formy własności; kryterium zróżnicowa‌nia sposobu ich opodatkowania może być jedynie ich forma prawna (osoby fizyczne, osoby prawne);
• wprowadzenie powszechnego podatku dochodowego, obciążającego do‌chody osób fizycznych jako instrumentu regulowania dochodów ludności w warunkach gospodarki rynkowej oraz instrumentu zapewniającego właściwą harmonię pomiędzy opodatkowaniem bezpośrednim i pośrednim;
• wprowadzenie nowych zasad obciążenia konsumpcji poprzez zastoso‌wanie podatku obrotowego w miarę jednolitego, powszechnego i neutral‌nego wobec mechanizmu rynkowego oraz kształtowania struktury popytu i podaży (wzorem dla tego podatku miał być stosowany w państwach Wspólnoty Europejskiej podatek od wartości dodanej).

W wyniku realizacji tych założeń polski system podatkowy zbliżył się do systemów podatkowych państw o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Istnieje jeden podatek od osób prawnych oraz powszechny podatek dochodowy od osób fizycznych. Podatek od towarów i usług jako powszechny podatek obro‌towy jest, z punktu widzenia jego konstrukcji, podatkiem od wartości doda‌nej. Proces kształtowania nowego systemu podatkowego, dla którego wzo‌rem są systemy podatkowe państw o rozwiniętej gospodarce rynkowej, nie jest jeszcze zakończony. Nowego uregulowania wymagają dotychczasowe zasady i formy opodatkowania majątku. Obecnie zapoczątkowana została reforma podatku od nieruchomości oparta na katastrze fiskalnym. W związku z ubieganiem się przez Polskę o członkostwo w Unii Europejskiej następuje również dostosowanie polskiego prawa podatkowego do prawa wspólnoto‌wego [Litwińczuk H., Prawo podatkowe przedsiębiorców, Wydawnictwo „Konieczny i Kruszewski”, Warszawa 2000, s. 18.].

Należy pamiętać, że zły system podatkowy może zahamować wzrost gospodarczy. Wysokie podatki zmniejszają skłonność do oszczędzania i tworzenia kapitału. Podatki skomplikowane, z dużą liczbą wyłączeń i dużym zakresem uznaniowości, skłaniają do uchylania się od ich płacenia, co może spowodować dziurę w publicznej kasie. Podatki nie neutralne utrudniają przemieszczanie się kapitału do dziedzin najbardziej wydajnych, a zatem najkorzystniejszych dla społeczeństwa. Jeżeli na przykład rząd nałoży wyższe podatki na firmy włókiennicze niż na firmy obuwnicze, kapitał będzie inwestowany w produkcję butów, a nie ubrań. W ten sposób państwo z góry określi, jakie branże preferuje. Tymczasem rzeczywista efektywność branży obuwniczej może być mniejsza niż włókienniczej i jej nadmierny rozwój spowoduje straty społeczne.

System podatkowy stanowi jeden z najważniejszych elementów funkcjonowania państwa i gospodarki. To właśnie dzięki podatkom państwo może realizować swoje podstawowe zadania – finansować administrację publiczną, służbę zdrowia, edukację, infrastrukturę czy system zabezpieczenia społecznego. W sensie prawnym i ekonomicznym system podatkowy to całokształt obowiązujących w danym kraju przepisów dotyczących nakładania, poboru i kontroli podatków. Jest on jednocześnie odzwierciedleniem modelu gospodarczego, politycznego i społecznego danego państwa. Każdy system podatkowy ma własną strukturę, cele oraz mechanizmy redystrybucji dochodów, które wpływają zarówno na sektor publiczny, jak i prywatny.

W ujęciu ogólnym system podatkowy można zdefiniować jako zbiór zasad, instytucji i instrumentów prawnych, które określają relacje między państwem a podatnikami. Obejmuje on zarówno przepisy prawa podatkowego, jak i procedury dotyczące ustalania, poboru i egzekucji zobowiązań podatkowych. Jego funkcjonowanie opiera się na kilku podstawowych zasadach: powszechności opodatkowania, równości wobec prawa, sprawiedliwości podatkowej oraz pewności i przejrzystości przepisów. W praktyce jednak realizacja tych zasad często napotyka trudności związane z potrzebą godzenia interesów fiskalnych państwa z interesami podatników oraz ze złożonością współczesnych gospodarek.

Jednym z kluczowych elementów charakterystyki systemu podatkowego jest podział podatków na bezpośrednie i pośrednie. Podatki bezpośrednie nakładane są bezpośrednio na dochód, majątek lub zyski podatnika. Przykładami są podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT), podatek dochodowy od osób prawnych (CIT) czy podatek od nieruchomości. Podatki pośrednie natomiast są zawarte w cenach towarów i usług i płacone przez konsumentów w momencie dokonywania zakupów. Najważniejszymi z nich są podatek od towarów i usług (VAT) oraz akcyza. Współczesne systemy podatkowe zazwyczaj opierają się na równowadze pomiędzy tymi dwoma rodzajami podatków, choć w praktyce w wielu krajach, w tym w Polsce, większe znaczenie fiskalne ma VAT, który generuje największe wpływy do budżetu państwa.

Struktura systemu podatkowego odzwierciedla również funkcje podatków, które wykraczają poza samo gromadzenie środków finansowych. Najważniejszą z nich jest funkcja fiskalna, polegająca na zapewnieniu państwu dochodów niezbędnych do realizacji jego zadań. Kolejną funkcją jest funkcja redystrybucyjna, która polega na wyrównywaniu dochodów i zmniejszaniu nierówności społecznych poprzez progresywne opodatkowanie dochodów i świadczenia socjalne finansowane z budżetu. Istotna jest również funkcja stymulacyjna – podatki mogą służyć jako narzędzie wpływu na zachowania gospodarcze i społeczne, np. poprzez ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw inwestujących w innowacje, ekologię czy zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Wreszcie funkcja stabilizacyjna systemu podatkowego polega na łagodzeniu skutków cykli koniunkturalnych i utrzymywaniu równowagi gospodarczej w kraju.

W nowoczesnych gospodarkach rynkowych istotne znaczenie ma progresywność systemu podatkowego, czyli różnicowanie stawek podatkowych w zależności od wysokości dochodu. Zasada ta wynika z przekonania, że osoby o wyższych dochodach powinny w większym stopniu przyczyniać się do finansowania wydatków publicznych. W Polsce progresywność dotyczy głównie podatku PIT, który ma dwa progi podatkowe: 12% dla dochodów do określonego limitu oraz 32% dla dochodów przekraczających ten próg. Jednak wiele innych podatków, jak VAT czy akcyza, ma charakter regresywny, co oznacza, że w większym stopniu obciążają osoby o niższych dochodach, gdyż płacą one proporcjonalnie większą część swoich dochodów w podatkach pośrednich.

Ważną cechą każdego systemu podatkowego jest również stabilność i przejrzystość przepisów. Częste zmiany w prawie podatkowym powodują niepewność wśród przedsiębiorców i obywateli, utrudniają planowanie finansowe i mogą zniechęcać do inwestowania. Dlatego stabilny system podatkowy, charakteryzujący się jasnymi zasadami i przewidywalnymi stawkami, jest jednym z warunków sprzyjających rozwojowi gospodarczemu. W Polsce problemem jest duża liczba nowelizacji przepisów podatkowych, skomplikowane interpretacje i zróżnicowanie praktyk urzędów skarbowych, co prowadzi do niejednoznaczności i zwiększa ryzyko podatkowe dla przedsiębiorców.

Nieodłącznym elementem charakterystyki systemu podatkowego jest administracja skarbowa, czyli zespół instytucji odpowiedzialnych za pobór podatków, kontrolę ich prawidłowego rozliczania oraz egzekwowanie należności. W Polsce zadania te realizują Krajowa Administracja Skarbowa (KAS), izby administracji skarbowej, urzędy skarbowe oraz urzędy celno-skarbowe. Ich działalność opiera się na przepisach Ordynacji podatkowej, która stanowi podstawowy akt prawny regulujący prawa i obowiązki podatników oraz organy podatkowe. Kluczowe znaczenie ma zasada legalizmu, zgodnie z którą wszystkie decyzje podatkowe muszą mieć oparcie w przepisach prawa.

Istotnym elementem współczesnych systemów podatkowych jest również digitalizacja i automatyzacja rozliczeń podatkowych. Wprowadzenie e-deklaracji, systemu JPK (Jednolitego Pliku Kontrolnego) czy e-faktur pozwala na usprawnienie procesów administracyjnych, ograniczenie nadużyć podatkowych i zwiększenie przejrzystości obrotu gospodarczego. Systemy informatyczne umożliwiają także lepsze monitorowanie przepływów finansowych i skuteczniejsze zwalczanie zjawisk takich jak karuzele VAT-owskie czy unikanie opodatkowania przez podmioty międzynarodowe. Polska, podobnie jak inne kraje Unii Europejskiej, zmierza w kierunku pełnej cyfryzacji podatków, co ma poprawić efektywność poboru i ograniczyć szarą strefę.

Nie można jednak analizować systemu podatkowego w oderwaniu od jego społecznego wymiaru. System ten odzwierciedla stosunek społeczeństwa do państwa, poziom zaufania obywateli do instytucji publicznych oraz gotowość do ponoszenia wspólnej odpowiedzialności za dobro publiczne. W krajach o wysokim zaufaniu społecznym, takich jak kraje skandynawskie, podatki są postrzegane jako narzędzie wspólnego dobra i gwarancja stabilności społecznej. W państwach, w których zaufanie do administracji publicznej jest niskie, podatki bywają traktowane jako przymusowe obciążenie, co prowadzi do zjawisk takich jak unikanie opodatkowania czy rozwój gospodarki nieformalnej.

W kontekście międzynarodowym coraz większe znaczenie zyskuje problem globalizacji i unikania opodatkowania przez korporacje międzynarodowe. Firmy działające na skalę globalną wykorzystują różnice między systemami podatkowymi różnych państw, przenosząc zyski do krajów o niższych stawkach podatkowych, tzw. rajów podatkowych. W odpowiedzi na te praktyki OECD i Unia Europejska wprowadziły inicjatywy takie jak BEPS (Base Erosion and Profit Shifting) oraz globalny podatek minimalny dla korporacji, którego celem jest ograniczenie agresywnej optymalizacji podatkowej i zapewnienie bardziej sprawiedliwego podziału wpływów podatkowych między państwami.

Warto również podkreślić, że system podatkowy spełnia ważną rolę w realizacji celów polityki społecznej i gospodarczej państwa. Dzięki odpowiednio skonstruowanym ulgom i preferencjom podatkowym państwo może wspierać określone dziedziny gospodarki, np. badania naukowe, ochronę środowiska czy przedsiębiorczość rodzinną. Podatki mogą też służyć korygowaniu negatywnych skutków rynkowych, np. poprzez wprowadzenie podatków ekologicznych czy opłat od produktów szkodliwych dla zdrowia. Tym samym system podatkowy staje się nie tylko narzędziem finansowania państwa, ale również instrumentem polityki społeczno-gospodarczej.

Podsumowując, system podatkowy jest skomplikowanym, wielowymiarowym mechanizmem, który łączy aspekty prawne, ekonomiczne, społeczne i polityczne. Jego głównym celem jest zapewnienie środków finansowych państwu, ale równie ważne są funkcje redystrybucyjna, stymulacyjna i stabilizacyjna. Dobry system podatkowy powinien być sprawiedliwy, przejrzysty, stabilny i efektywny, a jego konstrukcja powinna równoważyć potrzeby fiskalne państwa z możliwościami i oczekiwaniami obywateli. Współczesne wyzwania, takie jak globalizacja, digitalizacja gospodarki czy rosnące nierówności społeczne, sprawiają, że systemy podatkowe muszą ewoluować, aby zachować swoją skuteczność i społeczną akceptację. Ostatecznie jednak to nie wysokość podatków, lecz sposób ich konstruowania i wydatkowania środków publicznych decyduje o tym, czy system podatkowy jest postrzegany jako sprawiedliwy i sprzyjający rozwojowi społeczeństwa.

Dobry system podatkowy jest podstawowym filarem gospodarki państwa.